Het werk is – voorlopig – gedaan. Nu is het de beurt aan anderen om er mee aan de slag te gaan. Surrogaat is wat mij betreft voltooid. Dik vijf jaar hard werken aan de meest complexe roman die ik tot op heden schreef, veel online research, ettelijke reizen naar Londen, spitten in archieven en gesprekken met deskundigen en zelfs het zelf dingen te herbeleven die mijn hoofdpersoon heeft ervaren. Alles om te komen tot een oprecht en goed werk. Mijn beste roman tot nu toe en het boek waarmee ik wil debuteren.
Nu is het woord aan anderen – de uitgevers – om te bezien of het een plek op de overvolle boekenmarkt verdiend en in welke vorm. Ik heb er hard aan gewerkt en op aspecten op een onconventionele manier. Al was het maar dat ik vanaf het prille begin een website over het boek het opgezet en onderhouden. Vijf jaar lang is zo te volgen geweest hoe ik meanderde in het construeren van het verhaal.
Inmiddels ben ik met een volgende roman bezig. Iets voorbij de verkennende fase, een paar hoofdstukken in eerste versie gereed en nog heel veel te schrijven. De komende tijd zal in beslag genomen worden door dat (en ander) nieuw werk. Wat impliceert dat ik van Surrogaat nu even afscheid neem, totdat publicatie aan de orde is, het is – even – klaar. Tijd voor iets nieuws. En met wat goede wil, tot ziens in de boekhandel.
Toen ik een peuter was werd er een president vermoord. Mijn ouders dachten – zoals veel andere mensen – dat het niet meer goed zou komen met de wereld. Er stond een muur in Europa, er lagen bommen en raketten klaar. Met atoomkoppen.
Toen ik zeven was stonden er mannen op de maan terwijl ik midden in de nacht luisterde naar Apollo-Henkie en Chriet Titulaer.
Toen ik een tiener was protesteerde de wereld tegen Johnson en later Nixon. De Amerikanen moesten Vietnam uit en dat gebeurde.
Toen ik jaren later van school kwam was de werkeloosheid zo groot dat het allesbehalve vanzelfsprekend was dat ik een baan zou krijgen. Dat duurde een jaar en in Brixton waren rellen.
Toen ik amper dertig was kwam er de – in het begin – stille revolutie van het internet, de wereld veranderde, eerst ten goede maar al snel ten kwade. Er kwamen mobiele telefoons en we verloren collectief onze vrijheid van onvindbaarheid.
Toen ik bijna veertig was, op de grens van het millennium voorspelde zo goed als iedereen een cascade aan rampen want een millennium-overgang zou de mensheid niet ongeschonden doorstaan. Er gebeurde niets.
En toen werd ik vijftig. De tijd vloog. Veel klopte er in de wereld, veel ook niet. Onrecht overal, maar ook verworvenheden. Natuurlijk er was weer een crisis, financieel want dat is het enige dat in die tijd gezien werd als iets dat in een crisis kon belanden. Er kwamen sociale media die precies het tegengestelde tot stand brachten dan wat de aanduiding suggereert.
Nu, vijf jaar later, word ik in het bakje van ouderen geplaatst. En kiezen de Amerikanen een platvloerse demagoog als president, waarop een flink deel van de wereld ontwaakt en protesteert. Terecht. Maar wat niet terecht is, is het verlies van hoop dat daarmee gepaard lijkt te gaan. Geschiedenis leert dat de grootste dreigingen doorgaans een gedachte blijven. Geschiedenis leert dat iedere president – hoe machtig die ook lijkt te zijn – uiteindelijk het veld ruimt. Het beste antwoord op de waanzin van de tijd is positie kiezen voor het positieve, je richten op wat goed is en zò laten zien dat kwaad niet zal winnen. Wees gerust, de tijd werkt met je mee en de geschiedenis staat achter je. En ik doe mee, voor wat dat waard is.
in deze bizarre tijden waarin de wereld op volle snelheid op weg is naar zelfvernietiging heb ik naar woorden gezocht. Ik vond ze in de toespraak van de toneelschrijver Harold Pinter bij de acceptatie van zijn Nobelprijs van de Literatuur. Toen de wereld niet al ondersteboven was van slechts een lied gezongen door een stand-in maar een serieuze speech was wat er van een winnaar verwacht werd. Het enige dat in die toespraak aangepast hoeft te worden om de actualiteit te behouden is een aantal namen, met name die van de huidige regeringsleiders en de aankomende regeringsleiders. En de toevoeging van Syrië. De rest staat (helaas) nog als een huis. Ik waag het er maar op dat zowel het Nobelcomité als Harold Pinter, als hij nog geleefd had, mij niet euvel duiden dat zijn woorden als waarschuwing elf jaar later opnieuw onder de aandacht worden gebracht.
Opdat we niet denken dat ons niet verteld is waarom die mooie Kerstgedachte een farce is. Een panacee tegen een zieke wereld. Het spijt me dat dit geen fijne boodschap is.
Desondanks wens ik een ieder een gezegende Kerst, met name de vluchtelingen uit welk oorlogsgebied dan ook afkomstig.
Harold Pinter: Art, Truth & Politics – Nobel Lecture December 7, 2005
In 1958 I wrote the following:
‘There are no hard distinctions between what is real and what is unreal, nor between what is true and what is false. A thing is not necessarily either true or false; it can be both true and false.’
I believe that these assertions still make sense and do still apply to the exploration of reality through art. So as a writer I stand by them but as a citizen I cannot. As a citizen I must ask: What is true? What is false?
Truth in drama is forever elusive. You never quite find it but the search for it is compulsive. The search is clearly what drives the endeavour. The search is your task. More often than not you stumble upon the truth in the dark, colliding with it or just glimpsing an image or a shape which seems to correspond to the truth, often without realising that you have done so. But the real truth is that there never is any such thing as one truth to be found in dramatic art. There are many. These truths challenge each other, recoil from each other, reflect each other, ignore each other, tease each other, are blind to each other. Sometimes you feel you have the truth of a moment in your hand, then it slips through your fingers and is lost.
I have often been asked how my plays come about. I cannot say. Nor can I ever sum up my plays, except to say that this is what happened. That is what they said. That is what they did.
Most of the plays are engendered by a line, a word or an image. The given word is often shortly followed by the image. I shall give two examples of two lines which came right out of the blue into my head, followed by an image, followed by me.
The plays are The Homecoming and Old Times. The first line of The Homecoming is ‘What have you done with the scissors?’ The first line of Old Times is ‘Dark.’
In each case I had no further information.
In the first case someone was obviously looking for a pair of scissors and was demanding their whereabouts of someone else he suspected had probably stolen them. But I somehow knew that the person addressed didn’t give a damn about the scissors or about the questioner either, for that matter.
‘Dark’ I took to be a description of someone’s hair, the hair of a woman, and was the answer to a question. In each case I found myself compelled to pursue the matter. This happened visually, a very slow fade, through shadow into light.
I always start a play by calling the characters A, B and C.
In the play that became The Homecoming I saw a man enter a stark room and ask his question of a younger man sitting on an ugly sofa reading a racing paper. I somehow suspected that A was a father and that B was his son, but I had no proof. This was however confirmed a short time later when B (later to become Lenny) says to A (later to become Max), ‘Dad, do you mind if I change the subject? I want to ask you something. The dinner we had before, what was the name of it? What do you call it? Why don’t you buy a dog? You’re a dog cook. Honest. You think you’re cooking for a lot of dogs.’ So since B calls A ‘Dad’ it seemed to me reasonable to assume that they were father and son. A was also clearly the cook and his cooking did not seem to be held in high regard. Did this mean that there was no mother? I didn’t know. But, as I told myself at the time, our beginnings never know our ends.
‘Dark.’ A large window. Evening sky. A man, A (later to become Deeley), and a woman, B (later to become Kate), sitting with drinks. ‘Fat or thin?’ the man asks. Who are they talking about? But I then see, standing at the window, a woman, C (later to become Anna), in another condition of light, her back to them, her hair dark.
It’s a strange moment, the moment of creating characters who up to that moment have had no existence. What follows is fitful, uncertain, even hallucinatory, although sometimes it can be an unstoppable avalanche. The author’s position is an odd one. In a sense he is not welcomed by the characters. The characters resist him, they are not easy to live with, they are impossible to define. You certainly can’t dictate to them. To a certain extent you play a never-ending game with them, cat and mouse, blind man’s buff, hide and seek. But finally you find that you have people of flesh and blood on your hands, people with will and an individual sensibility of their own, made out of component parts you are unable to change, manipulate or distort.
So language in art remains a highly ambiguous transaction, a quicksand, a trampoline, a frozen pool which might give way under you, the author, at any time.
But as I have said, the search for the truth can never stop. It cannot be adjourned, it cannot be postponed. It has to be faced, right there, on the spot.
Political theatre presents an entirely different set of problems. Sermonising has to be avoided at all cost. Objectivity is essential. The characters must be allowed to breathe their own air. The author cannot confine and constrict them to satisfy his own taste or disposition or prejudice. He must be prepared to approach them from a variety of angles, from a full and uninhibited range of perspectives, take them by surprise, perhaps, occasionally, but nevertheless give them the freedom to go which way they will. This does not always work. And political satire, of course, adheres to none of these precepts, in fact does precisely the opposite, which is its proper function.
In my play The Birthday Party I think I allow a whole range of options to operate in a dense forest of possibility before finally focussing on an act of subjugation.
Mountain Language pretends to no such range of operation. It remains brutal, short and ugly. But the soldiers in the play do get some fun out of it. One sometimes forgets that torturers become easily bored. They need a bit of a laugh to keep their spirits up. This has been confirmed of course by the events at Abu Ghraib in Baghdad. Mountain Language lasts only 20 minutes, but it could go on for hour after hour, on and on and on, the same pattern repeated over and over again, on and on, hour after hour.
Ashes to Ashes, on the other hand, seems to me to be taking place under water. A drowning woman, her hand reaching up through the waves, dropping down out of sight, reaching for others, but finding nobody there, either above or under the water, finding only shadows, reflections, floating; the woman a lost figure in a drowning landscape, a woman unable to escape the doom that seemed to belong only to others.
But as they died, she must die too.
Political language, as used by politicians, does not venture into any of this territory since the majority of politicians, on the evidence available to us, are interested not in truth but in power and in the maintenance of that power. To maintain that power it is essential that people remain in ignorance, that they live in ignorance of the truth, even the truth of their own lives. What surrounds us therefore is a vast tapestry of lies, upon which we feed.
As every single person here knows, the justification for the invasion of Iraq was that Saddam Hussein possessed a highly dangerous body of weapons of mass destruction, some of which could be fired in 45 minutes, bringing about appalling devastation. We were assured that was true. It was not true. We were told that Iraq had a relationship with Al Quaeda and shared responsibility for the atrocity in New York of September 11th 2001. We were assured that this was true. It was not true. We were told that Iraq threatened the security of the world. We were assured it was true. It was not true.
The truth is something entirely different. The truth is to do with how the United States understands its role in the world and how it chooses to embody it.
But before I come back to the present I would like to look at the recent past, by which I mean United States foreign policy since the end of the Second World War. I believe it is obligatory upon us to subject this period to at least some kind of even limited scrutiny, which is all that time will allow here.
Everyone knows what happened in the Soviet Union and throughout Eastern Europe during the post-war period: the systematic brutality, the widespread atrocities, the ruthless suppression of independent thought. All this has been fully documented and verified.
But my contention here is that the US crimes in the same period have only been superficially recorded, let alone documented, let alone acknowledged, let alone recognised as crimes at all. I believe this must be addressed and that the truth has considerable bearing on where the world stands now. Although constrained, to a certain extent, by the existence of the Soviet Union, the United States’ actions throughout the world made it clear that it had concluded it had carte blanche to do what it liked.
Direct invasion of a sovereign state has never in fact been America’s favoured method. In the main, it has preferred what it has described as ‘low intensity conflict’. Low intensity conflict means that thousands of people die but slower than if you dropped a bomb on them in one fell swoop. It means that you infect the heart of the country, that you establish a malignant growth and watch the gangrene bloom. When the populace has been subdued – or beaten to death – the same thing – and your own friends, the military and the great corporations, sit comfortably in power, you go before the camera and say that democracy has prevailed. This was a commonplace in US foreign policy in the years to which I refer.
The tragedy of Nicaragua was a highly significant case. I choose to offer it here as a potent example of America’s view of its role in the world, both then and now.
I was present at a meeting at the US embassy in London in the late 1980s.
The United States Congress was about to decide whether to give more money to the Contras in their campaign against the state of Nicaragua. I was a member of a delegation speaking on behalf of Nicaragua but the most important member of this delegation was a Father John Metcalf. The leader of the US body was Raymond Seitz (then number two to the ambassador, later ambassador himself). Father Metcalf said: ‘Sir, I am in charge of a parish in the north of Nicaragua. My parishioners built a school, a health centre, a cultural centre. We have lived in peace. A few months ago a Contra force attacked the parish. They destroyed everything: the school, the health centre, the cultural centre. They raped nurses and teachers, slaughtered doctors, in the most brutal manner. They behaved like savages. Please demand that the US government withdraw its support from this shocking terrorist activity.’
Raymond Seitz had a very good reputation as a rational, responsible and highly sophisticated man. He was greatly respected in diplomatic circles. He listened, paused and then spoke with some gravity. ‘Father,’ he said, ‘let me tell you something. In war, innocent people always suffer.’ There was a frozen silence. We stared at him. He did not flinch. Innocent people, indeed, always suffer.
Finally somebody said: ‘But in this case “innocent people” were the victims of a gruesome atrocity subsidised by your government, one among many. If Congress allows the Contras more money further atrocities of this kind will take place. Is this not the case? Is your government not therefore guilty of supporting acts of murder and destruction upon the citizens of a sovereign state?’
Seitz was imperturbable. ‘I don’t agree that the facts as presented support your assertions,’ he said.
As we were leaving the Embassy a US aide told me that he enjoyed my plays. I did not reply.
I should remind you that at the time President Reagan made the following statement: ‘The Contras are the moral equivalent of our Founding Fathers.’
The United States supported the brutal Somoza dictatorship in Nicaragua for over 40 years. The Nicaraguan people, led by the Sandinistas, overthrew this regime in 1979, a breathtaking popular revolution.
The Sandinistas weren’t perfect. They possessed their fair share of arrogance and their political philosophy contained a number of contradictory elements. But they were intelligent, rational and civilised. They set out to establish a stable, decent, pluralistic society. The death penalty was abolished. Hundreds of thousands of poverty-stricken peasants were brought back from the dead. Over 100,000 families were given title to land. Two thousand schools were built. A quite remarkable literacy campaign reduced illiteracy in the country to less than one seventh. Free education was established and a free health service. Infant mortality was reduced by a third. Polio was eradicated.
The United States denounced these achievements as Marxist/Leninist subversion. In the view of the US government, a dangerous example was being set. If Nicaragua was allowed to establish basic norms of social and economic justice, if it was allowed to raise the standards of health care and education and achieve social unity and national self respect, neighbouring countries would ask the same questions and do the same things. There was of course at the time fierce resistance to the status quo in El Salvador.
I spoke earlier about ‘a tapestry of lies’ which surrounds us. President Reagan commonly described Nicaragua as a ‘totalitarian dungeon’. This was taken generally by the media, and certainly by the British government, as accurate and fair comment. But there was in fact no record of death squads under the Sandinista government. There was no record of torture. There was no record of systematic or official military brutality. No priests were ever murdered in Nicaragua. There were in fact three priests in the government, two Jesuits and a Maryknoll missionary. The totalitarian dungeons were actually next door, in El Salvador and Guatemala. The United States had brought down the democratically elected government of Guatemala in 1954 and it is estimated that over 200,000 people had been victims of successive military dictatorships.
Six of the most distinguished Jesuits in the world were viciously murdered at the Central American University in San Salvador in 1989 by a battalion of the Alcatl regiment trained at Fort Benning, Georgia, USA. That extremely brave man Archbishop Romero was assassinated while saying mass. It is estimated that 75,000 people died. Why were they killed? They were killed because they believed a better life was possible and should be achieved. That belief immediately qualified them as communists. They died because they dared to question the status quo, the endless plateau of poverty, disease, degradation and oppression, which had been their birthright.
The United States finally brought down the Sandinista government. It took some years and considerable resistance but relentless economic persecution and 30,000 dead finally undermined the spirit of the Nicaraguan people. They were exhausted and poverty stricken once again. The casinos moved back into the country. Free health and free education were over. Big business returned with a vengeance. ‘Democracy’ had prevailed.
But this ‘policy’ was by no means restricted to Central America. It was conducted throughout the world. It was never-ending. And it is as if it never happened.
The United States supported and in many cases engendered every right wing military dictatorship in the world after the end of the Second World War. I refer to Indonesia, Greece, Uruguay, Brazil, Paraguay, Haiti, Turkey, the Philippines, Guatemala, El Salvador, and, of course, Chile. The horror the United States inflicted upon Chile in 1973 can never be purged and can never be forgiven.
Hundreds of thousands of deaths took place throughout these countries. Did they take place? And are they in all cases attributable to US foreign policy? The answer is yes they did take place and they are attributable to American foreign policy. But you wouldn’t know it.
It never happened. Nothing ever happened. Even while it was happening it wasn’t happening. It didn’t matter. It was of no interest. The crimes of the United States have been systematic, constant, vicious, remorseless, but very few people have actually talked about them. You have to hand it to America. It has exercised a quite clinical manipulation of power worldwide while masquerading as a force for universal good. It’s a brilliant, even witty, highly successful act of hypnosis.
I put to you that the United States is without doubt the greatest show on the road. Brutal, indifferent, scornful and ruthless it may be but it is also very clever. As a salesman it is out on its own and its most saleable commodity is self love. It’s a winner. Listen to all American presidents on television say the words, ‘the American people’, as in the sentence, ‘I say to the American people it is time to pray and to defend the rights of the American people and I ask the American people to trust their president in the action he is about to take on behalf of the American people.’
It’s a scintillating stratagem. Language is actually employed to keep thought at bay. The words ‘the American people’ provide a truly voluptuous cushion of reassurance. You don’t need to think. Just lie back on the cushion. The cushion may be suffocating your intelligence and your critical faculties but it’s very comfortable. This does not apply of course to the 40 million people living below the poverty line and the 2 million men and women imprisoned in the vast gulag of prisons, which extends across the US.
The United States no longer bothers about low intensity conflict. It no longer sees any point in being reticent or even devious. It puts its cards on the table without fear or favour. It quite simply doesn’t give a damn about the United Nations, international law or critical dissent, which it regards as impotent and irrelevant. It also has its own bleating little lamb tagging behind it on a lead, the pathetic and supine Great Britain.
What has happened to our moral sensibility? Did we ever have any? What do these words mean? Do they refer to a term very rarely employed these days – conscience? A conscience to do not only with our own acts but to do with our shared responsibility in the acts of others? Is all this dead? Look at Guantanamo Bay. Hundreds of people detained without charge for over three years, with no legal representation or due process, technically detained forever. This totally illegitimate structure is maintained in defiance of the Geneva Convention. It is not only tolerated but hardly thought about by what’s called the ‘international community’. This criminal outrage is being committed by a country, which declares itself to be ‘the leader of the free world’. Do we think about the inhabitants of Guantanamo Bay? What does the media say about them? They pop up occasionally – a small item on page six. They have been consigned to a no man’s land from which indeed they may never return. At present many are on hunger strike, being force-fed, including British residents. No niceties in these force-feeding procedures. No sedative or anaesthetic. Just a tube stuck up your nose and into your throat. You vomit blood. This is torture. What has the British Foreign Secretary said about this? Nothing. What has the British Prime Minister said about this? Nothing. Why not? Because the United States has said: to criticise our conduct in Guantanamo Bay constitutes an unfriendly act. You’re either with us or against us. So Blair shuts up.
The invasion of Iraq was a bandit act, an act of blatant state terrorism, demonstrating absolute contempt for the concept of international law. The invasion was an arbitrary military action inspired by a series of lies upon lies and gross manipulation of the media and therefore of the public; an act intended to consolidate American military and economic control of the Middle East masquerading – as a last resort – all other justifications having failed to justify themselves – as liberation. A formidable assertion of military force responsible for the death and mutilation of thousands and thousands of innocent people.
We have brought torture, cluster bombs, depleted uranium, innumerable acts of random murder, misery, degradation and death to the Iraqi people and call it ‘bringing freedom and democracy to the Middle East’.
How many people do you have to kill before you qualify to be described as a mass murderer and a war criminal? One hundred thousand? More than enough, I would have thought. Therefore it is just that Bush and Blair be arraigned before the International Criminal Court of Justice. But Bush has been clever. He has not ratified the International Criminal Court of Justice. Therefore if any American soldier or for that matter politician finds himself in the dock Bush has warned that he will send in the marines. But Tony Blair has ratified the Court and is therefore available for prosecution. We can let the Court have his address if they’re interested. It is Number 10, Downing Street, London.
Death in this context is irrelevant. Both Bush and Blair place death well away on the back burner. At least 100,000 Iraqis were killed by American bombs and missiles before the Iraq insurgency began. These people are of no moment. Their deaths don’t exist. They are blank. They are not even recorded as being dead. ‘We don’t do body counts,’ said the American general Tommy Franks.
Early in the invasion there was a photograph published on the front page of British newspapers of Tony Blair kissing the cheek of a little Iraqi boy. ‘A grateful child,’ said the caption. A few days later there was a story and photograph, on an inside page, of another four-year-old boy with no arms. His family had been blown up by a missile. He was the only survivor. ‘When do I get my arms back?’ he asked. The story was dropped. Well, Tony Blair wasn’t holding him in his arms, nor the body of any other mutilated child, nor the body of any bloody corpse. Blood is dirty. It dirties your shirt and tie when you’re making a sincere speech on television.
The 2,000 American dead are an embarrassment. They are transported to their graves in the dark. Funerals are unobtrusive, out of harm’s way. The mutilated rot in their beds, some for the rest of their lives. So the dead and the mutilated both rot, in different kinds of graves. Here is an extract from a poem by Pablo Neruda, ‘I’m Explaining a Few Things’:
And one morning all that was burning, one morning the bonfires leapt out of the earth devouring human beings
and from then on fire, gunpowder from then on, and from then on blood. Bandits with planes and Moors, bandits with finger-rings and duchesses, bandits with black friars spattering blessings came through the sky to kill children
and the blood of children ran through the streets without fuss, like children’s blood.
Jackals that the jackals would despise stones that the dry thistle would bite on and spit out, vipers that the vipers would abominate.
Face to face with you I have seen the blood of Spain tower like a tide to drown you in one wave of pride and knives.
Treacherous generals: see my dead house, look at broken Spain: from every house burning metal flows instead of flowers from every socket of Spain Spain emerges and from every dead child a rifle with eyes and from every crime bullets are born which will one day find the bull’s eye of your hearts.
And you will ask: why doesn’t his poetry speak of dreams and leaves and the great volcanoes of his native land.
Come and see the blood in the streets. Come and see the blood in the streets. Come and see the blood
in the streets!*
Let me make it quite clear that in quoting from Neruda’s poem I am in no way comparing Republican Spain to Saddam Hussein’s Iraq. I quote Neruda because nowhere in contemporary poetry have I read such a powerful visceral description of the bombing of civilians.
I have said earlier that the United States is now totally frank about putting its cards on the table. That is the case. Its official declared policy is now defined as ‘full spectrum dominance’. That is not my term, it is theirs. ‘Full spectrum dominance’ means control of land, sea, air and space and all attendant resources.
The United States now occupies 702 military installations throughout the world in 132 countries, with the honourable exception of Sweden, of course. We don’t quite know how they got there but they are there all right.
The United States possesses 8,000 active and operational nuclear warheads. Two thousand are on hair trigger alert, ready to be launched with 15 minutes warning. It is developing new systems of nuclear force, known as bunker busters. The British, ever cooperative, are intending to replace their own nuclear missile, Trident. Who, I wonder, are they aiming at? Osama bin Laden? You? Me? Joe Dokes? China? Paris? Who knows? What we do know is that this infantile insanity – the possession and threatened use of nuclear weapons – is at the heart of present American political philosophy. We must remind ourselves that the United States is on a permanent military footing and shows no sign of relaxing it.
Many thousands, if not millions, of people in the United States itself are demonstrably sickened, shamed and angered by their government’s actions, but as things stand they are not a coherent political force – yet. But the anxiety, uncertainty and fear which we can see growing daily in the United States is unlikely to diminish.
I know that President Bush has many extremely competent speech writers but I would like to volunteer for the job myself. I propose the following short address which he can make on television to the nation. I see him grave, hair carefully combed, serious, winning, sincere, often beguiling, sometimes employing a wry smile, curiously attractive, a man’s man.
‘God is good. God is great. God is good. My God is good. Bin Laden’s God is bad. His is a bad God. Saddam’s God was bad, except he didn’t have one. He was a barbarian. We are not barbarians. We don’t chop people’s heads off. We believe in freedom. So does God. I am not a barbarian. I am the democratically elected leader of a freedom- loving democracy. We are a compassionate society. We give compassionate electrocution and compassionate lethal injection. We are a great nation. I am not a dictator. He is. I am not a barbarian. He is. And he is. They all are. I possess moral authority. You see this fist? This is my moral authority. And don’t you forget it.’
A writer’s life is a highly vulnerable, almost naked activity. We don’t have to weep about that. The writer makes his choice and is stuck with it. But it is true to say that you are open to all the winds, some of them icy indeed. You are out on your own, out on a limb. You find no shelter, no protection – unless you lie – in which case of course you have constructed your own protection and, it could be argued, become a politician.
I have referred to death quite a few times this evening. I shall now quote a poem of my own called ‘Death’.
Where was the dead body found? Who found the dead body? Was the dead body dead when found? How was the dead body found?
Who was the dead body?
Who was the father or daughter or brother Or uncle or sister or mother or son Of the dead and abandoned body?
Was the body dead when abandoned? Was the body abandoned? By whom had it been abandoned?
Was the dead body naked or dressed for a journey?
What made you declare the dead body dead? Did you declare the dead body dead? How well did you know the dead body? How did you know the dead body was dead?
Did you wash the dead body Did you close both its eyes Did you bury the body Did you leave it abandoned Did you kiss the dead body
When we look into a mirror we think the image that confronts us is accurate. But move a millimetre and the image changes. We are actually looking at a never-ending range of reflections. But sometimes a writer has to smash the mirror – for it is on the other side of that mirror that the truth stares at us.
I believe that despite the enormous odds which exist, unflinching, unswerving, fierce intellectual determination, as citizens, to define the real truth of our lives and our societies is a crucial obligation which devolves upon us all. It is in fact mandatory.
If such a determination is not embodied in our political vision we have no hope of restoring what is so nearly lost to us – the dignity of man.
* from Pablo Neruda Tercera Residencia, “Explico Algunas Cosas” in Selected Poems by Pablo Neruda. Edited and translated by Nathaniel Tarn. Jonathan Cape, London 1970. Used by permission of The Random House Group Limited.
Ik ben opgevoed door ouders die mij verwenden. Voor wat betreft toewijding, niet voor wat betreft spullen, speelgoed of het mijn zin krijgen. Wilde ik iets moois hebben dan moest ik dat op de een of andere manier verdienen. Of er voor sparen. Zo ging dat in de zestiger en zeventiger jaren. Gevleugelde uitspraken van mijn vader en moeder waren: ‘paarlen voor de zwijnen’ (wanneer iemand ondankbaar was of iets wat ze hadden gekregen slecht onderhielden en kapot lieten gaan), ‘geduld is een schone zaak’ (om mij erop te wijzen dat je nu eenmaal niet alles ‘op stel en sprong’ kunt krijgen en je soms moet wachten) en ‘verpeste kinderen / mensen’ om kinderen of ouderen te duiden die materialistisch verwend waren en eigenlijk niet meer blij konden zijn met de kleine dingen in het leven, met als gevolg egoïsme en een basisgedrag als dat van kinderen in een snoepwinkel.
Ze hadden heel erg gelijk.
Het was de generatie die een oorlog achter de kiezen had en keihard werkte om een geschonden en kapot bestaan weer op te bouwen. Gelukzoekers in de goede zin van het woord. En ze hebben mij opgevoed, waarvoor ik ze diep dankbaar ben. Ze hebben me ook opgezadeld met een moraal waarmee je het in de wereld van nu niet redt. Een moraal waarbij het normaal is dat je een ander helpt als je dat kunt maar ook dat die ander jou wel met respect moet behandelen. Zelfs als je anders bent. En doet die ander dat niet, dan schrijf je die ander af. Ik heb ze dat weleens verweten, dat afschrijven van mensen. Maar nu begin ik ze te begrijpen.
En ik ben anders. Ik ben niet het poezelige vrouwtje dat braaf knikt als iemand onzin uitspreekt, ik ben niet iemand die mails waarin mensen, uit onkunde of verwendheid, beweringen doen die niet kloppen, onbeantwoord laat. Ik ben ook niet iemand die in de schulp kruipt in een gesprek, discussie of polemiek waarin de ander geen argumenten gebruikt maar persoonlijk wordt of zich intellectueel misdraagt. Voor retoriek val ik niet, ik ken de retorica. Gelijk krijgen zal iemand wanneer iemand gelijk heeft, en anders niet. ‘Agree to disagree’ is me liever dan capituleren voor domheid. En inderdaad, ik kan dingen die, en leef een leven dat, niet past bij het algemene maatschappelijke beeld van de vrouw. Ik heb ook geen man achter me die ik erbij kan halen wanneer het even lastig wordt, een trucje dat veel vrouwen toepassen wanneer ze hun zin niet krijgen in de valse veronderstelling dat de ‘natuurlijke autoriteit’ van hun man helpt, maar dat bij mij walging oproept. Dat soort zaken werkt bij mij juist averechts. En ik hou er al helemaal niet van wanneer mensen mijn agenda denken te mogen invullen voor me en mij mijn vrije uren ontstelen – dat zijn immers vaak mijn schrijfuren en laten die nu heilig zijn, net als de uren die er zijn voor mijn dierbaren.
Waar ik niet tegen kan – echt last van heb – is wanneer ik een groepje mensen uit de brand help en er dan een dwaas doorheen fietst, verrot slecht communiceert en eigenlijk alleen voor het eigen kleine persoonlijke belang de boel gaat lopen manipuleren met als gevolg dat me het werken onmogelijk gemaakt wordt. Ik heb daar serieus last van en het leidt ertoe dat ik moe wordt, koppijn krijg, slecht slaap en uiteindelijk op het punt komt dat ik het bijltje erbij neergooi. Met een gedachte van: ‘zak toch in de stront allemaal.’ Ik heb nu eenmaal een Schevenings / Haagse achtergrond. Konkelt men achter mijn rug, dan is het gedaan met de pret en wend ik me af. Rücksichtlos.
Dat gaat niet in deze wereld waar mensen met geld en grote bek altijd hun zin denken te krijgen – en dat vaak nog voor elkaar krijgen ook. Mijn onvermogen en gebrek aan zin om ‘te dealen’ met dat soort lieden maakt dat ik inmiddels steeds minder bereid ben om mensen te helpen. Tenzij ze tot mijn eigen kring behoren. Het heeft ook tot resultaat dat ik me absoluut niet thuis voel in deze maatschappij die bol staat van de idioten die een-persoons-partijtjes de tweede kamer in proberen te brengen zonder enige sjoege of gevoel te hebben voor het wezen van de democratie. Of waar een volk een gestoorde gek als Trump kiest als hun president, een gevaarlijke gek, demagoog en fascist-in-de-dop die de wereld oorlogen zal jagen. Of een Wilders die alleen kan denken in het uitsluiten van anderen. Het zijn precies die mensen die ik mijdt als ware ze melaats (ja, ik ben opgevoed met de Bijbel.) Ik zal ze nooit de hand drukken, nooit groeten, nooit zelfs maar mee in gesprek willen gaan.
Het is de manier waarop mensen, die zijn verworden tot egocentrische klojo’s, politieke nitwits zonder enig historisch besef, intellectueel armen en verwende nesten, omgaan met anderen, dat maakt dat ik niet wens te functioneren in hun midden. Dat ik me afkeer. Ik ben een aussteiger aan het worden, de wereld aan de ene kant, ik aan een heel andere, niet meer voldoend aan de sociale norm, een beetje excentriek wellicht, zonderling misschien zelfs, maar met een vrije geest en niet geïnteresseerd in verpeste mensen en volledig gericht op kunst, familie en een paar vrienden voor het leven. In het Duits: “Als Aussteiger bezeichnet man Menschen, die sich durch ihr Verhalten von gesellschaftlichen Normen zu befreien versuchen, indem sie aus ihrer konkreten Lebenswelt innerlich oder äußerlich „aussteigen“.”
En dus: het gaat u goed wereld, u vindt mij in de buurt van mijn pen en anders niet. En gedraagt u vooral in mijn bijzijn. Moraal is namelijk geen vies woord in mijn wereld.
De laatste dagen is er een discussie ontstaan over het zelfgekozen levenseinde bij ouderen. Die discussie zet me opnieuw aan het denken. Opnieuw, want allereerst zet het me aan tot herinneren. En ik kan en wil niet afzijdig blijven in de discussie.
Ik heb de uitersten meegemaakt. Mijn vader die van de ene op de andere dag weggerukt werd op een manier dat enige vorm van bewust afscheid onmogelijk was en mijn moeder die zelf stopte met eten en drinken en zo zichzelf van het leven beroofde.
Over mijn vader valt niet zoveel te vertellen in dit verband. Hoogstens dat het roken en drinken hem fataal is geworden. Een hart kan immers maar zoveel hebben en in die zin was zijn levenseinde zowel zelf verkozen als ongewenst. Een zware hartaanval doet dat.
Maar dan mijn moeder. Een vrouw die eigenlijk als kind oorlogsslachtoffer was, een hongerwinterkind. Met als gevolg een leven lang gevuld met medische problemen en de laatste vijftien jaar van haar leven getekend door exponentieel toenemend medicijngebruik en ziekenhuisopnames als ware ze een draaideurcrimineel die om de haverklap de bajes in draait. Want dat waren de ziekenhuizen voor haar: gevangenissen waarin het instituut en haar lijf zich gedroegen als gevangenis en cel. Levenslang.
Ik heb de wanhoop zien groeien, jaar op jaar. Het diepe verdriet in haar ogen als haar lichaam weer eens ervoor zorgde dat ze weken en soms maanden in een ziekenhuis doorbracht. En het ergste: zomers lang. Die laatste zomer wilde ze niet weer dat rottige gebouw in moeten gaan waar anderen bepalen wanneer op de dag je wat moet doen. Mag doen. Kan doen. Vaak niet wil doen. Waar het eten je tegen staat terwijl eten in de laatste decennia van het leven als wapens waren geworden in handen van een tegenstander die onoverwinnelijk is. Euthanasie was geen onderwerp waar ze over sprak, althans, ze heeft niemand toegelaten in haar gedachten en gevoelswereld op dat punt. Ze mist pa, dat wisten we. Ze miste hem verschrikkelijk want mijn ouders waren met elkaar vergroeid. Ze miste hem al tien jaar. We hadden geen gesprekken over het einde van het leven, over wat de mogelijkheden waren. Ik denk omdat ze zoveel van het leven hield, altijd maar knokte. Omdat ze jaar op jaar het ziekenhuis in verdween om er tot ieders verbazing er na een onbepaalde tijd weer uit te komen waarna het leven op een weer iets lager pitje gewoon verder ging. Zelfstandig wonend tot in de lente voor de zomer waarin ze het leven opgaf.
Mijn moeder heeft – zo voel ik dat – zichzelf uit gezet. Afgeschakeld. Verstorven. We waren getuige van het proces en het was de periode in mijn leven waarin ik me verschrikkelijk machteloos voelde. Niet in het minst omdat ze zelfs in die vreselijke tijd niemand toeliet in haar rap krimpende wereld. Tien dagen duurde het. De tien langste dagen in mijn herinnering. Dat ziekenhuis heb ik nooit meer van binnen gezien en hoop ik ook nooit meer van binnen te zien. Ik herinner me een deur met daarin en rond raampje. Met steeds grotere regelmaat heb ik door dat raampje, een soort patrijspoort, gekeken. Overdag, ’s nachts, voor het ontbijt, erna, voor de lunch, erna, voor het diner, erna. Ze had besloten dat niemand meer naar binnen mocht behalve de verpleging. Sterven doe je alleen was de boodschap. En het was verschrikkelijk.
De discussie van de laatste dagen maakt mij weer duidelijk dat ik nooit, maar dan ook nooit, in de situatie van mijn moeder wil komen. Liever nog knal ik een kogel door mijn hoofd of neem ik een gifpil. Mijn kinderen en de paar mensen in mijn leven die van mij houden weten hou ik hierover denk. Als het niet meer gaat, wil ik sterven. Zonder gedoe, zonder last voor anderen. Mijn kinderen, mijn geliefden, ze mogen niet meemaken wat ik meemaakte rond de dood van mijn moeder. Ik wil niet dat zij mij net zo vervloeken als ik mijn moeder vervloekte om het einde dat ze zichzelf aandeed en de marteling waaraan ze ons blootstelde. Ik zou liegen als ik zou schrijven dat ik vrede heb met haar keuze om uit het leven te stappen, want ik heb er geen vrede mee. Toen niet, nu niet en ik denk dat ik er nooit vrede mee zal kunnen hebben. Als ik niet meer capabel ben, als ik niet meer verder kan en de wanhoop me in zijn greep neemt, laat mij dan gaan.
Ik kan onmogelijk onbevangen luisteren naar de huidige discussie. Laat, wanneer een mens niet verder wil, die mens in waardigheid en op een humane manier sterven. Net als leven is sterven in sommige situaties een grondrecht dat gerespecteerd moet worden.
Deze keer eens een kroniek (ik schrijf liever kronieken dan blogs) over een ander onderwerp dan het schrijfvak. Want zoals iedere auteur moet ik er wat bijdoen om het hoofd boven water te houden en in mijn geval is dat onder andere het bouwen van websites. En op dat gebied vier ik de komende maand een privéfeestje. Want…
In oktober 2006 bouwde ik mijn eerste website met dat systeem, slechts elf maanden nadat het blogprogramma voor iedereen beschikbaar was gekomen (zoals blijkt uit Matt Mullenweg’s bericht uit november 2005) en amper drie jaar na de start van WordPress. In die tijd waren er nog maar enkele duizenden websites op dit systeem gebaseerd. Ik ben wat men noemt een early adopter.
Tegenwoordig zijn er naar schatting een slordige 76,5 miljoen blogs en websites gebouwd met het WordPress CMS. En sinds november 2006 heb ik zelf zeker vijftig websites gebouwd waarvan er zo’n twintigtal nog in gebruik zijn. En nog altijd maak in nieuwe websites, de laatste jaren vooral voor collega-schrijvers. Het voormalige blogprogramma is in die tien jaar gegroeid tot een uitgebreid en heel geavanceerd Content Management Systeem waarmee de mooiste websites gemaakt worden. Zelfs als die wat complexer moeten zijn door de toevoeging van databases, webshops, fora en zo meer. Sinds 2006 is het gebruik ervan uitgegroeid tot werkelijk astronomische proporties met een marktaandeel van 59,1% van de websites waarvan bekend is welk CMS er gebruikt wordt en 26,6% van alle websites op het internet. Sommige analisten schatten het marktaandeel zelfs op 69% van de CMS-markt. Per dag komen er ook nog altijd zo’n 50.000 websites bij. Dat is nogal wat. (De cijfers komen o.a. uit verkeersanalyses.)
Er is geen enkel ander systeem met zo een grote invloed op hoe het internet er tegenwoordig voor ons uitziet, en dat is inclusief Google en verwanten want de initiatieven van grote jongens als Google, Microsoft en Apple hebben op het gebied van websitebouw nooit een succes opgeleverd (ik heb hier dus niet over social media want dat is weer een heel ander verhaal.) Het is trouwens ook niet zo dat facebook of Twitter in staat zijn geweest om serieuze vervangers te worden van WordPress. Nog altijd is het hebben van een eigen website voor velen volstrekt normaal. Uiteindelijk is dat de enige plek waar je als bedrijf, organisatie of individu zèlf de regie hebt. Mits je niet gehackt wordt natuurlijk. Wellicht is het succes te verklaren doorat WordPress.org naast het operating system Linux het meest succesvolle open source software project ooit is. WordPress.org is een 501-company, dat wil zeggen dat ze non profit zijn en eigendom van de gebruikersgemeenschap. Er is geen sprake van een commerciële licentie, re-branding is toegestaan en het zal nooit gekocht kunnen worden door wie dan ook, zolang de community het blijft gebruiken (en daar lijkt het dus zeker op). In die zin is WordPress dus een a-typisch product omdat het zich onttrekt aan de commercie. (Wat het dus ook meteen mogelijk maakt om op wel degelijk commerciële basis websites te ontwikkelen met WordPress.org zonder dat je als bouwer een bedrag aan licentiekosten kwijt bent. Hoe mooi kan het soms zijn in softwareland.
Techniek
Het is wat mij betreft terecht de meest gebruikte omgeving en tot op heden heb ik nog geen vraag gehad voor een website die ik niet kon bedienen met dit heerlijke systeem. Ik ben opgegroeid met automatisering, mijn eerste computer bouwde ik in 1981 en sinds die tijd heb ik echt alles wel gezien en gebruikt wat er op de markt is geweest. En dat is echt niet overdreven. Ik heb dus ook werkelijk allerlei software zien passeren. Als ik bijvoorbeeld naar tekstverwerking kijk dan stamt mijn eerste ervaring daarmee uit de CP/M tijd met Wordstar 1.0 (!), gevolgd door WordPerfect in alle versies, Word in alle versies op pc èn Mac, AppleWorks en Pages op de Mac, OpenOffice, LibreOffice Writer (aanbevolen) en ga zo maar door. Tegenwoordig stamp ik de meeste tekst weg in een specialistisch pakket voor auteurs: Scrivener (warm aanbevolen!). Maar de software die ik het trouwst ben gebleven in de 38 jaar dat ik met computers werk is toch echt dat vermaledijde WordPress. En nooit in de afgelopen tien jaar ben ik er door in de steek gelaten. Natuurlijk waren er weleens probleempjes maar die zijn zonder één uitzondering altijd snel weer verholpen.
Ik hoop dat er nog wel een lustrum of twee bij gaat komen, want hoewel het bouwen van websites niet mijn meest geliefde werk is, echt vervelend is het nooit met zulk mooi gereedschap. Voor een bloemlezing van de websites die ik gebouwd heb en die nu nog actief zijn kun je even hier kijken.
Ze noemen me ‘juf’. Tenminste, dat hoorde ik iemand zeggen. Ondanks dat ik – in een ander leven – jaren training heb gegeven in het bedrijfsleven en bij de overheid, ben ik niet eerder ‘juf’ genoemd. En hoewel het niet mijn bedoeling is om op een schoolse manier les te geven, vind ik het stiekem wel grappig om zo genoemd te worden.
Sinds een tijdje begeleid ik in de plaatselijke – of is het provinciale – bibliotheek het ‘SchrijfLab’. Dat is een soort schrijfcursus op maar liefst zestien achtereenvolgende donderdagavonden waarop enthousiaste schrijvers en schrijvers in de dop samenkomen om wat op te steken over het schrijfvak. De reacties tot nu toe zijn goed en het aantal inschrijvingen overtrof mijn stoutste verwachtingen, waardoor ik nu in plaats van één maar liefst twee groepen mag begeleiden met oefeningen, theorie, bezoeken van gasten vanuit verschillende disciplines uit het schrijf- en boekenvak, een excursie en nog veel meer.
En het is ontzettend leuk om te doen! Iedere week is het weer een uitdaging voor me om mijn eigen creativiteit zo goed mogelijk te benutten zodat ik weer een aantrekkelijke en leerzame avond verzorg. De ondersteuning vanuit de bieb is trouwens fantastisch. Er zijn kosten nog moeite bespaard om voor de juiste faciliteiten te zorgen; er is goede techniek, een mooie inrichting en koffie. Maar nog belangrijker dan wat de bibliotheek doet, is de goede opkomst en de leergierigheid die er is. Zelf heb ik ter ondersteuning van het SchrijfLab nog een klein forum opgezet voor de deelnemers en ook dat wordt al aardig gebruikt. De opdrachten die ik verzon hebben al een paar tekstdiamantjes tot resultaat gehad en het is daarbij verrassend om te merken hoe verschillend in stijl en ontwikkeling er geschreven wordt.
Voor mijzelf telt vooral dat ik met dit werk – ik doe het op vrijwilligersbasis – mezelf weer nuttig voel. Er blijkt behoefte te zijn aan goede begeleiding, anders zouden er niet zoveel deelnemers zijn. En voor een auteur die buiten het auteurschap de maatschappij vooral vanaf de zijlijn beziet is het een zegen om op deze manier met het vak bezig te kunnen zijn. Het plezier dat ik vroeger had in de omgang met groepen is weer helemaal terug.
Maar er is meer. Zo is een bijkomend prettig gevolg voor mij dat mijn dagen wat voller zijn en ik gedwongen ben weer gestructureerder te leven. Ergens in de weekends begin ik met de opbouw van de volgende les, ’s maandags maak ik het presentatiemateriaal – het moet er immers wel ook goed uit zien vind ik – en op de donderdagen verwerk ik het huiswerk en de ingezonden teksten van de afgelopen week. Het resultaat is dat ik en passant nog een mooi curriculum opbouw ook voor een stevige schrijfcursus waarbij het accent ligt op zintuiglijk en associatief creatief schrijven. Een schrijftraining dus waar zintuiglijkheid essentieel is, geoefend wordt met de verbinding van de eigen waarneming met het schrijven en waarbij ik mijn ervaring met ontwikkeling van creatieve processen, zoals ik die een decennium eerder in een andere wereld overbracht, weer voluit kan aanspreken. Het is fijn te ervaren dat ik het nog kan. Het is nog fijner om dit te kunnen doen op een voor wat betreft kosten laagdrempelige manier, want de deelname is op mijn initiatief helemaal kosteloos. Ook dat maakt dat ik dit met plezier doe en mijn draai heb gevonden bij deze vorm van volwasseneneducatie.
Alleen is wel detrainer van weleer nu dejuf geworden. En dat is wat mij betreft zo positief dat ik daarvoor best mijn brilletje op het puntje van mijn neus wil zetten.
Techniek